Het Spoor Terug

Stiekem luisterde de 8-jarige Azemina mee met de volwassenen en ze merkte: er is iets mis. Maar dat haar zorgeloze leven van de ene op de andere dag veranderde in een horrorfilm, kon ze niet bevatten. Ruim drie jaar zat ze met haar familie vast in Srebrenica, dat afgesloten was van water en elektriciteit, waar bijna geen eten en medicijnen waren en de stad werd continu aangevallen.  Toen de VN-militairen kwamen werd het iets rustiger. Maar uiteindelijk werd de stad ingenomen door Bosnisch Servische troepen. Azemina werd met haar moeder, broertje en andere familieleden gedeporteerd. Haar vader vluchtte door de bossen.Tijdens de angstige momenten zei haar moeder elke keer tegen haar kinderen: vasthouden en nooit loslaten.

Višegrad, een oude stad met een iconische brug over de Drina. Maar na de genocide is deze prachtige plek voor altijd getekend door gruwelijke misdaden.  Esmir was 12 jaar toen hij in 1992 moest vluchten. Hij neemt ons mee naar zijn ‘mahala’, de wijk waar hij opgroeide. Het is nog hetzelfde, maar toch is alles anders. De mensen met wie hij opgroeide zijn er niet meer. Ze zijn verdreven of vermoord.  Een stad die je stad niet meer is, dat is het Višegrad van Esmir. En terwijl we daar rondlopen, proberen we woorden te vinden voor wat hier gebeurd is.

Begin jaren 80 waren er verschillende protesten tegen de plaatsing van Amerikaanse kruisraketten in Nederland . Het bekendst was het vredeskamp bij de militaire vliegbasis in Woensdrecht, maar ook bij de basis in Volkel werd geprotesteerd. Het was een publiek geheim dat daar al sinds 1959 kruisraketten lagen. Begin 1984 streek er een Vrouwen Vredes Kamp neer dat in de loop der maanden op steeds meer weerstand stuitte uit de directe omgeving. Paulien Loerts sloot zich als 19-jarige aan bij het kamp. Meer dan veertig jaar later reist ze samen Chris Bajema terug naar Volkel.

Vooral de foto’s van de Japanse bordelen blijken gevoelig liggen in Japan. Wie was verantwoordelijk, Amerika of Japan? Marianne spreekt een oude zuster, die na de oorlog slachtoffers van dwangprostitutie opving. Wat weet zij over de ervaringen? En hoe denkt ze over Bruce? Aan het eind van de reis ontmoet Marianne een kleinzoon van een Amerikaanse soldaat en een Japanse vrouw. Hij is benieuwd of zij kan helpen zijn Amerikaanse familie te vinden. Terug in Nederland krijgt Marianne een verrassend bericht...

Het is vijf jaar later. Alle Amerikaanse Iwo Jima veteranen zijn overleden. De wereld is in rap tempo veranderd. De dreiging van oorlog is terug van weggeweest. Marianne gaat op zoek naar de oude vijanden van haar opa en vindt een van de laatste Japanse Iwo Jima veteranen. In hoeverre voldoet hij aan het clichébeeld uit de oorlog? Ook ontmoet ze de kleindochter van een gesneuvelde Japanse Iwo Jima veteraan. Hoe kijkt zij naar de omgang met de oorlog in het huidige Japan?

Dertig jaar geleden werd Srebrenica onder de voet gelopen door het Bosnisch-Servische leger. In vijf dagen tijd werden meer dan 8.000 mensen vermoord en duizenden gedeporteerd. Veel gevluchte Bosniërs vonden hun thuis in Nederland. De afgelopen jaren lag de focus vooral op de Nederlandse blauwhelmen die aanwezig waren bij de val van Srebrenica. Maar wie zijn de Bosnische Nederlanders die deze geschiedenis met zich meedragen? In De 11 stemmen van Srebrenica gaan journalist en Balkanexpert Marjolein Koster en genocide-deskundige en Srebrenica-overlevende Alma Mustafić op zoek naar hun verhalen. Hoe leef je verder met een oorlogsverleden in een maatschappij die jouw geschiedenis niet kent of begrijpt? En wat kunnen wij leren als we écht naar hen luisteren? Om te begrijpen wat er in 1995 in Srebrenica is gebeurd, nemen we je mee terug naar het begin van de oorlog en naar de andere kant van het land Bosnië en Herzegovina, naar Prijedor. Satko Mujagić vertelt over hoe hij als 20-jarige in het concentratiekamp Omarska belandde, een van de honderden kampen die tijdens de oorlog werden opgezet. Mensen worden gemarteld, uitgehongerd en gedood. Satko overleeft deze periode ternauwernood, maar veel van zijn klasgenoten, vrienden en buren niet. Hij eert hen, door hun namen te blijven noemen. Een productie van Marjolein Koster, Alma Mustafić en OVT (VPRO) voor NPO Radio 1. Mede mogelijk gemaakt o.a. door het Mondriaan Fonds en de gemeente Utrecht.

Operatie Onthechting, een podcast over de onverbloemde realiteit van oorlog    Marianne Ingleby erft het fotoarchief van haar opa Bruce Elkus, Amerikaans legerfotograaf. In 1944 vertrok hij naar het Japanse eiland Iwo Jima, bekend van een van de bloedigste slagen van de Tweede Wereldoorlog. Ze stuit op expliciete oorlogsbeelden, van dood en verderf of seks in legerbordelen. De foto's blijken destijds nooit gepubliceerd: te ontluisterend.  Marianne blijkt goud in handen te hebben. Ze is benieuwd naar de ervaringen van haar eigenzinnige opa, die naast honderden foto’s ook aangrijpende brieven vanaf het front naliet. Wat heeft hij meegemaakt aan het front? Waarom maakte hij foto’s buiten zijn opdracht? En welke herinneringen roepen ze op bij de Amerikaanse en Japanse veteranen?  Samen met radiomaker Laura Stek reist Marianne vanuit Nederland naar Amerika en Japan, gedreven door de vraag: hoe groot is het gat tussen wat we te zien krijgen en de realiteit van oorlog?  Aflevering 2 - No glamour  Marianne reist naar New Orleans, waar de reünie van de laatste Iwo Jima veteranen plaatsvindt. Ze spreekt af met twee stokoude mariniers, in een poging dichter bij de oorlogservaring van haar opa te komen. De mannen vertellen emotioneel over de gruwelen die ze hebben meegemaakt. Marianne toont hen ook de foto’s van de Amerikaanse soldaten in de Japanse bordelen. Hoe reageren ze daarop? En zou Bruce de foto’s hebben verstopt voor het leger, om censuur te voorkomen?

Operatie Onthechting, een podcast over de onverbloemde realiteit van oorlog    Marianne Ingleby erft het fotoarchief van haar opa Bruce Elkus, Amerikaans legerfotograaf. In 1944 vertrok hij naar het Japanse eiland Iwo Jima, bekend van een van de bloedigste slagen van de Tweede Wereldoorlog. Ze stuit op expliciete oorlogsbeelden, van dood en verderf of seks in legerbordelen. De foto's blijken destijds nooit gepubliceerd: te ontluisterend.  Marianne blijkt goud in handen te hebben. Ze is benieuwd naar de ervaringen van haar eigenzinnige opa, die naast honderden foto’s ook aangrijpende brieven vanaf het front naliet. Wat heeft hij meegemaakt aan het front? Waarom maakte hij foto’s buiten zijn opdracht? En welke herinneringen roepen ze op bij de Amerikaanse en Japanse veteranen?  Samen met radiomaker Laura Stek reist Marianne vanuit Nederland naar Amerika en Japan, gedreven door de vraag: hoe groot is het gat tussen wat we te zien krijgen en de realiteit van oorlog?  Aflevering 1 - Richting de duisternis  Marianne Ingleby krijgt het foto-archief van opa Bruce in haar schoot geworpen. Ze besluit op zoek te gaan naar de betekenis van de beelden. Ze gaat langs bij verschillende experts. De beelden blijken uniek. Ze wil graag naar Iwo Jima, waar nu nog een Amerikaanse militaire basis is. Kan ze het Pentagon overtuigen haar mee te nemen? Ze vertrekt naar de VS voor meer onderzoek. Daar stuit ze op een bijzondere vondst.

Grote kans dat je er nog nooit van gehoord hebt: Bellamyanen, de aanhangers van het gedachtegoed van de Amerikaanse schrijver Edward Bellamy. En toch waren er in Nederland vanaf de jaren dertig duizenden Bellamyanen met afdelingen in het hele land. Hun ideaal: een samenleving zonder geld, zonder geweld en met gelijkheid voor iedereen.  Programmamaker Katinka Baehr maakte een documentaire op basis van interviews uit twee VPRO-documentaires uit ons archief: de radiodocumentaire 'In de ban van Bellamy's Droom' (https://www.vpro.nl/speel~POMS_VPRO_381970~in-de-ban-van-bellamy-s-droom-het-spoor-terug~.html) van Geert de Vries uit 1987 en de televisiedocumentaire 'Vergeelde Toekomst' (https://www.vpro.nl/speel~WO_VPRO_041641~cherry-duyns-vergeelde-toekomst-lotgevallen-vpro-1979-1uur-4-min~.html) van Cherry Duyns uit 1979.

In de nacht van 23 op 24 januari 1954 treedt de dan al wereldberoemde Amerikaanse jazz-zangeres Billie Holiday op in het Concertgebouw in Amsterdam. Als ze het lied ‘Strange fruit’ zingt, over de lynchpartijen in haar thuisland, breekt er in de zaal gelach uit. Holiday verlaat woedend het podium. Het is een dramatisch einde van een toch al dramatisch verlopen dag, waar zij in haar biografie met geen woord over rept.  Programmamakers: Hans Hylkema en Rudie Kagie  Montage: Jelle Redeker  Geluid: Erik Langhout   De stemmen zijn van:  Gijs Scholten van Aschat  Tim de Wit   Chris Kijne  Atze de Vries en  Abdou Bouzerda  Eindredactie: Katinka Baehr